Wie was Maarten Luther? (2023)

Maarten Luther is een Duitse theoloog die een cruciale rol heeft gespeeld in de reformatie van het christendom. Hij wordt geboren op 10 november 1483 in Eisleben, maar zijn familie verhuist al snel naar Mansfeld. Hij volgt een studie rechten, meer vanwege het verlangen van zijn vader dan uit eigen interesse. Wanneer hij in 1505 bijna geraakt wordt door een blikseminslag, ziet hij dit als een teken van God. Hij stopt per direct zijn opleiding en meldt zich bij een Augustijnenklooster. Luthers vader is woedend en ziet de rechtenstudie als een verspilling. Luther laat zich echter niet meer van zijn pad brengen en twee jaar later wordt hij tot priester gewijd.

Na zijn tijd in het klooster doceert Luther filosofie aan de universiteit van Wittenberg. Ook reist hij naar Rome – het centrum van het rooms-katholicisme – maar de stad bevalt hem helemaal niet. In later schrijven noemt hij haar de “zetel van de duivel”. Bij de universiteit spreekt Luther over moraaltheologie: een leer waarin het christendom gebruikt wordt om antwoord te geven over wat ‘goed’ en ‘kwaad’ is. Daar blijkt al dat zijn interpretatie van de Bijbel botst met bepaalde praktijken van de rooms-katholieke kerk.

Luther en Calvijn komen in opstand.

Luther is vooral enorm tegen aflaten. Gelovigen kunnen aflaten kopen: documenten die dienen als kwijtschelding van zondes, bijvoorbeeld als zij niet geleefd hebben volgens de Tien Geboden. Er ontstaat een hele aflaathandel, waarbij veel geld verdiend wordt. Het geld wordt onder andere gebruikt voor de bouw van de Sint-Pietersbasiliek in Rome. Luther is hier fel op tegen. Volgens hem kan alleen boete gedaan worden door écht berouw te tonen.

Een installatie van kunstenaar Ottmar Hoerl. Hij plaatste 800 gekleurde beelden van Luther op het marktplein in Wittenberg.

Luther komt in 1516 in aanraking met zo’n aflaatverkoper: de priester Johann Tetzel. Verschillende gelovigen komen langs bij Luther met een aflaat dat zij gekocht hebben bij Tetzel. Ze willen geen boetedoening meer doen (dat hebben ze via het aflaat al gedaan) en komen Luther enkel om vergiffenis vragen. Luther veroordeelt deze praktijk en wil er zo snel mogelijk iets aan doen. Hij schrijft 95 stellingen waarmee hij zich erg kritisch uitlaat over dezewantoestand.

Jan de Bakker, de eerste protestante martelaar, komt in aanraking met de ideeën van Maarten Luther.

Het verhaal gaat dat Maarten Luther op 31 oktober zijn 95 stellingen op de voordeur van de Slotkerk in Wittenberg spijkert. Jarenlang wordt het ook zo doorverteld, hoewel historici nu betwijfelen of het daadwerkelijk zo verlopen is. Echt uitsluitsel kan niet gegeven worden. Een belangrijke bron is het verslag van Phillipp Melanchton, een Duitse filosoof en de rechterhand van Luther. In het voorwoord van zijn boek schrijft hij dat Luther inderdaad de stellingen op de muur spijkerde, maar Melanchton is hier zelf niet bij. Ook is dit verslag pas gepubliceerd na de dood van Luther. De betrouwbaarheid is daarom niet erg groot.

Luther en Melanchton, beide geschilderd door Lucas Cranach de Jongere

Wel is zeker dat Luther zijn 95 stellingen en een brief verstuurt naar de aartsbisschop van Mainz. Deze brief is gedateerd op 31 oktober. De meeste historici gaan er vanuit dat Luther enkel de brief verstuurde – het opspijkeren van het betoog zou namelijk een provocatie geweest zijn, iets wat niet in Luthers aard paste. Bovendien zijn de stellingen in het Latijn geschreven, wat de meeste mensen dan niet kunnen lezen. Het lijkt er daarom op dat het betoog enkel gericht is aan de geestelijken en niet het grote publiek.

In Wittenberg vieren mensen nog jaarlijks de reformatie. Bezoekers vertellen wat Luther voor hen betekent.

Aan de theologische afdelingen van de Universiteit Leuven en de Universiteit van Keulen wordt schande gesproken van Luthers werk. Luther noemt hen spottend “de ezels van Leuven”. Maar, de universiteiten weten de paus aan hun kant te krijgen en die tekent de pauselijke bul ‘Exsurge Domine’. Luther wordt beschuldigd van dwaalleer en moet 41 stellingen terugnemen. Luther krijgt zestig dagen om hierop in te gaan. Ondertussen worden in Leuven diverse van Luthers werken publiekelijk verbrand. Luther reageert hierop door zelf de pauselijke bul en het pauselijk wetboek te verbranden.

De katholieke keizer Karel V is aan de macht in grote delen van Europa en moet helemaal niks hebben van dwarse figuren als Luther. Hij laat massaal protestanten vervolgen. Nadat Luther in januari 1521 door de kerk wordt verbannen, volgt in mei van datzelfde jaar ook een rijksban. Ofwel, Luther wordt vogelvrij verklaard: hij staat buiten de wet en ieder is vrij hem te doden. Luther duikt onder, laat zijn haar groeien en leeft een tijdje onder naam Jorg.

Luthers kamer in Wartburg.

Ondertussen zit hij niet stil. Hij vertaalt het Nieuwe Testament naar het Duits. Daarvoor gebruikt hij de Griekse vertaling van Erasmus, eveneens een kritische denker uit die tijd. Hierdoor wordt de Bijbel toegankelijk voor vele Duitsers. Dit betekent dat ze niet enkel via de kerk over het geloof kunnen leren, maar ook zelf kunnen lezen over het woord van God. In 1525 trouwt Luther met Katharina von Bora, een van de nonnen die hem hielp onder te duiken. Het stel krijgt zes kinderen.

Het koningspaar bezoekt de Lutherstube (Luthers kamer) in Eisenach, de plaats waar Luther incognito verblijft tijdens zijn verbanning.

Maarten Luther is zeker niet de enige vertegenwoordiger van de reformatie. Ook Johannes Calvijn, Huldrych Zwingli en John Knox spelen een belangrijke rol. Wel wordt de publicatie van Luthers 95 stellingen vaak gezien als informeel startpunt van de reformatie, hoewel er in de eeuwen daarvoor ook al diverse malen kritiek is geweest op de rooms-katholieke kerk. Maar, pas in de zestiende eeuw volgen ingrijpende veranderingen en een daadwerkelijk transformatie van het christelijke geloof. Steeds meer mensen gaan Luther en andere protestantse grondleggers volgen. Ze komen in opstand en vernielen door heel Europa katholieke heiligenbeelden, dit wordt ook wel de beeldenstorm genoemd. Uiteindelijk leiden deze opstanden tot een kerkscheuring: enerzijds het rooms-katholicisme en anderzijds het protestantisme. Historici zien Luther daarom als een van de belangrijkste aanstichters.

Hoewel de twee vaak in één adem genoemd worden, zijn er ook verschillen. Zo hebben zij diverse opvattingen over muziek in de kerk.

Het lutheranisme, de protestantse stroming gebaseerd op het gedachtegoed van Luther, is nog steeds wijdverspreid in de westerse wereld. In Nederland zijn voornamelijk veel calvinisten (volgers van Calvijn), maar er zijn ook verschillende lutherse kerken en gemeenten. Hoewel beide stromingen binnen het protestantisme zijn, verschillen ze veel. Calvinisten geloven bijvoorbeeld dat je eindbestemming al bepaald is en dat je daar zelf niks meer aan kan veranderen. Lutheranen geloven dat zelf kan bepalen of je in de hemel komt, door oprecht in God te geloven en volgens de Bijbel te leven.

Bezoekers kijken rond in een panorama van Wittenberg anno 1517.

In eerste instantie trekt Luther zich het lot van de joden aan. Hoe zij door de kerk behandeld worden is volgens Luther beschamend. Hij verwacht dat na de hervorming de joden weer terug zullen keren naar het christelijke geloof. Wanneer dit niet gebeurt, gaat hij zich steeds kritischer uiten tegenover joden. Aan het eind van zijn leven publiceert Luther het werk ‘Over de Joden en hun leugens’, waarin hij zeven maatregelen tegen de joden uitstippelt. Hij vindt onder andere dat synagogen en joodse scholen in brand gestoken moeten worden en dat joden in werkkampen gestopt moeten worden.

Luther is vooruitstrevend in zijn kritiek tegenover de kerk, maar hijhoudt er wel antisemitischeideeën op na.

Ook van moslims moet Luther niks hebben. Hij vindt Mohammed een ketter en noemt hem de “eerstgeborene van Satan”. Hij roept Karel V op een religieuze oorlog tegen de Ottomanen te beginnen. De opmars van de islam ziet hij als een teken dat het einde der tijden er aankomt.